Sudan

DEVLETİN ADI	Sudan Demokratik Cumhûriyeti
BAŞŞEHRİ	Hartum
NÜFÛSU	29.971.000
YÜZÖLÇÜMÜ	2.504.000 km2
RESMÎ DİLİ	Arapça
DÎNİ	İslâm
PARA BİRİMİ	Sudan Poundu

Kuzey Doğu Afrika’da, 3° 28’ – 22° kuzey enlemleri ve 21° 49’ – 38° 35’ doğu boylamları arasında yer alan bir Afrika devleti. Kuzeyden Mısır, doğudan Etyopya ve Kızıldeniz, güneyden Uganda ve Zaire, batıdan Orta Afrika Cumhûriyeti, Çad ve Libya devletleriyle çevrilidir. Dikdörtgen bir şekle sâhip ve Afrika kıtasının yüzölçümü bakımından en büyük ülkesidir.

Târihi

Önceleri Nubia diye bilinen Kuzey Sudan bölgesinde, ilk yaşayanlar zenci kabilelerdir. Bundan sonra 18. yüzyıla kadar (Kush, Makurra, Alva ve Funj gibi çeşitli) Mısırlı kabîleler idâresinde kaldı.

1825-1843 yılları arasında, Osmanlı vâlileri tarafından yönetildi. 1863 yılında, Mısır Hidivi İsmail Paşa, Sudan topraklarını kontrolü altında tuttu.

1882-1898 yılları arasında kendini Mehdi îlân eden bir sapığın arkasından giren bir kısım insanların elinde kaldı. Bu târihte Anglo-Mısırlıların (Mısırlı İngilizlerin) işgâliyle yönetimi general Horatio Herbert aldı. 1956 yılında ise, bağımsız bir devlet oldu.

1958’de general İbrâhim, askerî bir darbeyle işbaşına geldiyse de 1964’te güney isyanları sonucu çekilmek zorunda kaldı. 1969’da yeni bir askerî darbeyle başa İhtilâl Konseyi geçti. Fakat hükümeti sivil üyeler kurdu ve başbakan sivildi. Darbeyi gerçekleştiren general Cafer el-Nümeyri’ye karşı 1972’de yeni bir komünist darbe teşebbüsü olduysa da başarısız kaldı. Bu arada ülkede çeşitli anlaşmazlıklar başgöstermişti. 1973’te 8 Filistinli gerilla, ABD Savunma Delegesini ve Millî Ateşesini öldürdüler.

1976 yılında yeni bir ihtilâl teşebbüsü bastırıldı ve bunu gizlice destekleyen Libya ile siyâsî münâsebetler bozuldu. 1981 yılında Libya ile bâzı çatışmalar görüldü. Nümeyri yurtdışında bulunduğu bir zamanda darbe yapılarak iktidardan uzaklaştırıldı. Askerî yönetim yeni bir anayasa hazırlayarak 1986 Nisanında seçime gitti. Seçimleri netîcesinde hiçbir parti tek başına iktidara gelemediğinden koalisyon hükümeti kuruldu. Hükûmet ülke güneyindeki karışıklıkları sona erdiremedi. Bunun yanı sıra ekonomik problemlerle sarsılan hükûmet 1989’da kansız bir darbeyle devrildi. Millî Kurtuluş Devrim Komite Konseyi başkanı Tuğgeneral Ömer el-Beşîr’in güneydeki âsilerle görüşme çabaları netîce vermedi. Ülkede âsilerle hükümet kuvvetleri arasında mücâdele devam etmektedir (1994 Şubat).

Fizikî Yapı

Sudan yaklaşık 2.504.000 km2lik yüzölçümüyle Afrika kıtasının en geniş ülkesidir. Büyük Sahra Çölünün doğu ucunu meydana getirir. Kuzeyinde Mısır, Batısında Libya, Çad ve Orta Afrika Cumhuriyeti, güneyinde Zaire, Uganda ve Kenya ve doğusunda Etiyopya ve Kızıldeniz yer alır. Başşehir Hartum 476.218 nüfuslu olup, en büyük şehirdir.

Ülkenin batısı, güneyi ve doğusu, bâzı yerleri 3000 m’ye kadar ulaşabilen dağlar ve tepelerle çevrilmiştir. Güneybatıda Nil Havzası ile Kongo Havzasını yine bu dağlar ayırmıştır. Nil, Sudan’ın en önemli fizikî özelliğidir. Nehir ülke boyunca akar. Önceleri Beyaz Nil ve Mavi Nil adında iki büyük kol hâlinde, Hartum’a kadar gelirler ve burada birleşerek esas Nil’i meydana getirirler. Beyaz Nil’in diğer adı Bahr-el-Cebel olup, Akdeniz’den yaklaşık 490 km güneyinde yer alan Nimule’den Sudan’a girer. Viktoria Gölünden doğan bu kol, No Gölünde dâimî bir kanala dönerken batıdan gelen Bahr-el-Gazel Nehrinin sularını da alır. Mavi Nil ise, Tana Gölünden doğar. Daha kuzeyde Ana Nil, Atbara Nehriyle birleşir. Ana Nil’in suları ağustos ve eylül aylarında, Hartum bölgesinde oldukça artar ve bu sular nisan ayında aşağı yukarı 16 defâ daha azalarak en düşük seviyesine gelir. Suların coştuğu ve sellerin çoğaldığı dönemlerde Mavi Nil ve kolları, Aşağı Nil sularının toplam hacminin % 70’ini ve nisan ayındaysa % 20’sini ihtivâ eder.

Kuzeydoğu Sudan bölgesinde, dik Kızıldeniz Tepeleri yer alır. Batıda Darfur bölgesinde bulunan yaklaşık 3070 m yüksekliğindeki Marra Dağı, volkaniktir. Orta kısımda granit tepelerden meydana gelmiş Nuba Dağları bulunur. Yükseklikleri 900 m civârındadır. Uganda sınırında yer alan Dongotona ve Tmatong dağları umûmiyetle tropikal ormanlarla kaplıdır. Ülkenin en yüksek yeri olan Kinyeti Dağı burada olup, yaklaşık 3187 m’dir.

Sudan’ın sâdece kuzeyi dağsız olup, açık ve geniş çölün başlangıcıdır. Nil Nehrinin doğusunda kalan çöllere Nubian Çölü ve batısında kalanlarına ise Libya Çölü adı verilir. Ülkenin % 24’üne yakın bir bölümü çöldür.

İklim

Sudan’ın tropikal iklimi kuzeyden gelen kuru hava ve güneyden gelen nemli hava kütlelerinden büyük ölçüde tesir görür. Kuzeyin kuru hava kütlesi kışın soğuk ve yazın sıcak getirir. Düşük bir nem oranına sâhiptir ve ortalama sıcaklığı 47 dereceyi bulur. Güneyin nemli hava kütlesi ise Atlantik ve Hint Okyanuslarından Sudan’a yüksek nem ve bol yağış getirir. Güneyde bu yağışlar yıllık ortalama 120 mm civârındadır. Kuzeyde, özellikle çöl bölgesinde hemen hemen hiç yağış görülmez.

Tabiî Kaynakları

Sudan toprakları, kuzeyde kumlu ve çakıllı çöllerden ve güneyde organik yapılı kum-kil karışımlı kuvvetli topraklardan ibârettir. Bu iki bölge arasındaki Sudan Yaylası killi topraklardan teşekkül etmiştir. Ayrıca yaylada bol miktarda koz (goz)lar da mevcuttur. Bu kozlar, ondüleli kum yığınları olup, üzerleri yoğun yağışlarla yeşeren seyrek bitkilerle örtülüdür. Ülkenin geri kalan kısımları ise kozsuz olup, killi topraklara sâhiptir.

Bitki örtüsü büyük ölçüde yağışlara göre değişiklik gösterir. Kuzeyde az miktarda akasya fundalıkları ve kıt çöl otu bulunur. Güneyde yağışlar sebebiyle, savanalar ve gövdeleri boş tipik ağaçlar yetişir. Beyaz Nil yakınlarında çok sulu çimenlik arâziler ve çayırlar, Bahr-el-Gazal bölgesi civârında ise tropikal bol yağış alan ormanlar mevcuttur.

Ülkede vahşi hayvan pek azdır. Ehlî hayvanlardan daha çok kümes hayvanları keçi, koyun, sığır ve deve yetiştirilir.

Ülkenin en önemli tabiî kaynaklarından biri de hiç şüphesiz Nil ve kollarının sularıdır. Çöle ve dolayısıyla Sudan’a hayat getiren bu sular halkın biricik gelir kaynağıdır.

Nüfus ve Sosyal Hayat

Sudan’ın nüfûsu 29.971.000 olup, sâhip olduğu 2.504.000 km2lik arâzisine göre, dünyânın en seyrek nüfus yoğunluğu olan, ülkelerinden birisi durumundadır. Nüfus yoğunluğu kuzey bölgelerde km2ye 2 kişi ve güneyde, yerleşme alanlarında 25 kişiden ibârettir. Nüfûsun % 25’ine yakın bir bölümü Beyaz Nil ile Mavi Nil arasındadır. Bu bölge ülke topraklarının sadece % 6,5’ini teşkil eder. Ülkenin yıllık nüfus artışı % 3,7’dir.

Etnik yapı îtibâriyle kuzeyde genellikle Araplar ve Nubianlılar, güneyde ise Nilotikler, Sudanlılar ve Zenciler yaşar. Sudan hem Afrika ve hem de Ortadoğu âdetlerinin, dillerinin ve kültürlerinin karıştığı bir ülkedir.

Kuzey bölgede yaşayan insanların tamamına yakın bir bölümü Müslümandır. Hemen hemen hepsi Arapça konuşur. Bunlar çoğu göçebe veya yarı göçebedirler. Eski Kuş kabilesinin devamı olan Nubianlılar da Müslüman olup Arapça bilirler. Kendi asıl yerli dillerini ve lehçelerini de konuşurlar. Bunlar genellikle avcılık, balıkçılık ve hayvancılık yapar.

Sudan’ın kuzey bölgeleri genellikle, Arapça konuşurken güney bölgelerde hâkim bir dil yoktur. Aşağı yukarı 80 lehçe çeşitli bölgelerde konuşulmaktadır. Güneyin bu insanları iki ana gruba ayrılabilir: Nil Nehri havzasında yaşayan Nilotikler ve diğer bölgelerdeki Nilotik olmayanlar. Nilotikler esas îtibâriyle Dinka, Nuer ve Shilluk kabilelerinden meydana gelmiştir. Dinkalar güneyde kalabalık kabiledir. Nilotikler, Nilotikçe konuşurlar. Çoğu Müslümandır. Çok az bir kısmı Animist ve Hıristiyandır. Hayvancılık ve tarım yaparlar. Nilotik olmayanların içinde en kalabalığı Kongo ve Nil havzaları arasında yaşayan Azendelerdir. Çoğunlukla avcılık ve çiftçilik yaparlar.

Çeşitli Sudan lehçeleri konuşan daha birçok kabile mevcuttur. Bunlardan batıda, Bahr-el-Gazal’de olan Kreish, Moru ve Bongu kabileleri sayıca en kalabalık olanlarıdır.

Sudan halkının okuma-yazma oranı % 20 civârındadır. Genç nüfûsun yarısı okula devam eder. Ülkenin öğretim dili Arapçadır. Ülkede temel eğitim Kur’ân-ı kerîm öğreten okullarla yapılır. Hartum’da bir üniversiteyle Kahire Üniversitesinin bir fakültesi vardır.

Siyâsî Hayat

Sudan, demokratik bir cumhûriyet olmasına rağmen bağımsızlığından bu yana genelde darbe netîcesinde başa geçen askerî idâreler tarafından yönetilmiştir. Devlet Başkanı aynı zamanda hükümet başkanıdır. İdârî olarak 15 ile ayrılmıştır. Ayrıca güneyde yer alan üç ilin ortaklaşa mahallî bir hükümeti vardır. Ülke yönetiminde Yüksek İhtilâl Konseyi, başkana yardım eder. Sudan BM’e ve Afrika Birliği Teşkilâtı (OAU)na üyedir. Hartum ülkenin resmî başşehridir.

Ekonomi

Bugünkü Sudan ekonomisi esâsen iki büyük ekonomiye ayrılır. Bunlardan birincisi temel olarak pamuk üretimine ve ihrâcâtına dayanan modern sektör, ikincisiyse geçim veya nafaka sektörü diye adlandırılabilen tarım ve çobanlığa dayalı sektördür. Sudanlıların % 90’ı bu ikinci sektöre dâhildir.

Cezire Projesinin uygulanmasıyla Sudan’ın pamuk üretimi bir hayli artmış durumdadır. Yapılması düşünülen birçok baraj, kanal ve sulama sistemi, bayındırlık ve ulaşım sistemlerinin ihtiyacını bu projeden sağlamak yoluna gidilmektedir.

Sudan arâzisinin sâdece % 3’lük bölümü ekilidir. Halbuki daha bunun altı misli arâzi ekime müsâittir. Ülkede yetiştirilen başlıca tarım ürünleri şunlardır: Tahıl, patates, Afrika darısı, şekerkamışı, sebze, tütün, yerfıstığı, susam, mısır, hurma, pamuk, yulaf, pirinç, kahve ve süpürgedarısı.

Ülkede hayvancılık daha çok deve, keçi, koyun ve sığır üzerinedir.

Nüfûsun % 95’i pamuk üretimi, tarım ve hayvancılık üzerinde istihdam edildiği için, endüstri ve sanâyinin ekonomi üzerine tesiri çok azdır. Endüstri daha çok tarım ve hayvan ürünlerine dayandırılmıştır. Ülkenin en önemli endüstri kolları tekstil ve gıdâ maddeleridir.

Yeraltı zenginlikleri bakımından daha çok krom, altın, bakır, beyaz mika, asbestos ve demir elde edilir. Ülkenin diğer önemli gelir kaynakları orman ürünleri, özellikle mahun, balıkçılık ve turizmdir. İthâlâtı ihrâcâtının hemen hemen üç mislidir. Dışarıdan daha çok makine, petrol ürünleri, motorlu taşıtlar, gıdâ maddeleri, metaller ve çeşitli tüketim malları alır. İthâlâtın % 13’ünü İngiltere ile yapar. Diğer ithâlât yaptığı ülkelerse ABD ve Birleşik Almanya’dır. Sudan dışarıya genellikle pamuk, pamuk tohumu, sakız, yerfıstığı, susam, orman ürünleri ve çeşitli hayvan ürünleri satar. İhrâcâtının % 22’sini Suudi Arabistan’a % 13’ünü İtalya’ya ve % 10’unu Çin’e yapar.

Sudan hükümeti ülkenin ithâlât, ihrâcât, kamu faaliyetleri, ulaştırma ve haberleşme alanlarını kendi tekelinde tutmaktadır.

Ülkenin ulaşım sistemi henüz yeterli değildir. Karayollarının uzunluğu 6600 km olup % 59’u asfalttır. Demiryolları ise 4786 km uzunluğa sâhiptir. Bahr-ül-Gazal ve Beyaz Nil yıl boyunca ulaşıma elverişlidir. Ülkede târifeli sefer yapılan 10 havaalanı vardır.